Cái triết lý bình dân của còn và mất thì rất đơn giản: Hễ cái gì ‘còn nhìn thấy’ thì cho là còn, cái gì ‘không còn nhìn thấy’ thì cho là mất. Đôi khi, có những vật, hay hiện tượng vẫn còn nhưng vì chúng ta không để tâm đến thì cũng coi như mất.
Chẳng hạn, có những vật ban đầu mình khao khát, mong mỏi để có nó nhưng sau một thời gian mình bỗng thấy chán nên coi như nó không còn vì mình có nhìn, nhưng không thấy nó! Đã biết bao lần mình rơi vào tình cảnh này, từ vật chất đến tình cảm, sức khỏe, tinh thần. Khi mình còn quý thì sự hiện hữu của nó rất được quan tâm, lúc hết để ý thì coi như đã mất.
Khi còn trẻ chúng ta thường mơ ước có một đời sống gia đình hạnh phúc, nên khi có chút suy nghĩ ta mong muốn thật nhanh để tốt nghiệp trung học, sau đó lại lo lắng đến mất ăn mất ngủ để được nhận vào trường đại học mình yêu thích. Rồi khi được nhận vào đại học, mình lại mong ước sao cho ra trường sớm để tìm việc làm giúp gia đình và tương lai của mình. Đến khi có việc làm rồi, mình lo cố gắng làm cho giỏi để được thăng thưởng, tiến thân.
Trong suốt quá trình sống mình chưa bao giờ ‘thật sự’ sống! Mình chỉ có ước ao và lo âu sợ rằng những cái mình mong mỏi không được thành tựu. Cho nên dù sống với những cái mình đang ‘còn’ mà mình đã lo chúng bị ‘mất’ và chạy đuổi theo một giấc mơ hoàn hảo, trong đó mình sẽ có tất cả và mọi thứ sẽ không bao giờ bị mất! Đó là cái nhìn của thế gian về còn và mất thường là thế.
Cái con người mà chúng ta thấy còn ở đây đang mất dần đi và được một con người mới dần dần thay thế ! Vậy, còn và mất theo cái nhìn của cặp mắt trần tục chỉ là tương đối. Vả lại, còn và mất cũng không có nghĩa là cái nầy mất đi thì cái kia sinh ra. Mất hay còn chỉ là sự biến thể của hình sắc; và sau đó là cái vòng chuyển biến của hình sắc lại tiếp diễn.
Cho nên Phật dạy tính vô ngã của tất cả mọi hiện hữu, luôn cả con người chúng ta. Tính vô ngã có nghĩa là các hữu tình hay vô tình đều không có một bản chất thực sự của chính chúng mà do sự tập họp của những vật khác không thuộc về chúng để mà hiện hữu, tồn tại, dù là vô hình hay hữu hình.
Như con người chúng ta do tập hợp của đất, nước, gió, lửa (bốn đại) và sắc thân, cảm xúc, tư tưởng, tâm trạng, và nhận thức (năm uẩn) mà thành. Và tất cả những thứ này không thuộc về mình, không do mình tạo ra mà là sự kết hợp của nhiều món mà thành.
Do vậy, mình không có một thực ngã do chính mình quản lý mà chúng ta hoàn toàn lệ thuộc vào những thay đổi, biến chất của những thứ tạo ra bản thân mình. Ví dụ như nếu mình có khả năng hoàn toàn kiểm soát bản thân, mình sẽ không bao giờ bị bệnh. Mình có khả năng phòng ngừa bệnh, nhưng mình không có khả năng làm cho mình không bao giờ bị bệnh vì những thứ làm mình bị bệnh đều nằm ngoài sự quản lý hay kiểm soát của mình.
Mất và còn là một loại văn hóa chúng ta nghe và học được từ nhỏ. Dần dần ý tưởng này ăn sâu vào tâm thức khiến chúng ta cho nó là một ‘sự thật’ hay chân lý. Nhưng như Phật dạy, đây là sự thật của thế gian, hay tục đế. Nếu nhìn bằng con mắt tuệ, chúng ta sẽ thấy rằng cái mình cho là còn, hay cho là mất, thực sự không mất mà cũng không còn, như ví dụ về đám mây ở trên. Chúng luôn thay hình, đổi dạng do ảnh hưởng của thời gian, không gian, và vô thường. Đây chính là chân đế, sự thật siêu thế.
Mục đích tối hậu mà Phật muốn chỉ bày cho chúng ta thấy là khi mình tu tập và quán chiếu sâu xa cái chân lý siêu thế này, như ngài Quán Tự Tại trong kinh Bát Nhã đã làm, chúng ta sẽ vượt thoát khổ đau, tự mình giài thoát, và đạt đến cứu cánh niết bàn.
Riêng người nào hiểu rõ ý nghĩa của chân lý siêu thế sẽ thấy rằng đời sống mình đang có thật là vô giá, và mình phải biết sống thật trọn vẹn vì hạnh phúc hay khổ đau chỉ là những trò thắng bại trong một cuộc chơi. Nếu mình không biết thưởng thức chúng, mình sẽ không biết sống. Người biết sống là người biết ‘ thõng tay vào chợ,’ không để cho những quay cuồng của khổ đau và hạnh phúc làm mình choáng ngợp.
Mình không chỉ đuổi theo hạnh phúc rồi đau khổ với cái mất và còn của hạnh phúc; ngược lại, mình thưởng thức hạnh phúc và không sợ hãi hay chán ghét khổ đau vì dù muốn dù không, như là một quy luật tự nhiên trong cuộc chơi này, khổ đau và hạnh phúc là một phần của đời sống này. Chúng ta không thể nào sống mà không có khổ đau vì tất cả những giá trị mà ta qui về cho hạnh phúc chính là dựa vào khổ đau mà lượng định.
Thiện Ý